ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Οι επόπτες μελισσοκομίας του Δικτύου των Μελισσοκομικών Κέντρων παρουσιάζουν με ιδιαίτερη ικανοποίηση το εγχειρίδιο αυτό και το αφιερώνουν σε όλους τους Έλληνες μελισσοκόμους. Σκοπός του είναι να εφοδιάσει τον νέο αλλά και παλαιότερο μελισσοκόμο με μια εποχιακή περιγραφή των ορθών μελισσοκομικών πρακτικών, ώστε, αφενός να μεταχειρίζεται το ζωϊκό του κεφάλαιο και τους φυσικούς πόρους σύμφωνα με τις φιλοπεριβαλλοντικές δεσμεύσεις και τις αρχές της αειφορίας και αφετέρου να παράγει ποιοτικά, υγιεινά και ασφαλή μελισσοκομικά προϊόντα, ανταποκρινόμενος στις απαιτήσεις και ανησυχίες του σύγχρονου καταναλωτή.
Η παραγωγή και διάθεση στην αγορά φυσικών αγροτικών προϊόντων αποκτά ιδιαίτερη σημασία στη σημερινή εποχή όπου δυστυχώς έχει επικρατήσει παγκοσμίως η τάση για κατανάλωση επεξεργασμένων, τυποποιημένων και προμαγειρεμένων τροφών. Στη χώρα μας, αυτή η τάση εκδηλώνεται κυρίως στα μεγάλα αστικά κέντρα, όπου παρατηρείται σταδιακή απομάκρυνση ενός συνεχώς αυξανόμενου τμήματος του ελληνικού πληθυσμού από την παραδοσιακή μεσογειακή διατροφή. Επιπλέον, τα διατροφικά σκάνδαλα όπως οι διοξίνες στα πουλερικά και η νόσος των τρελών αγελάδων, τα γενετικά τροποποιημένα προϊόντα, το σκάνδαλο με την ασπαρτάμη (συνθετική γλυκαντική ουσία), τα κατάλοιπα φυτοφαρμάκων σε διάφορα γεωργικά προϊόντα, έχουν ευαισθητοποιήσει τους πολίτες για την ποιότητα των τροφίμων που καταναλώνουν και τον τρόπο που αυτά παράγονται και μεταποιούνται. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να απαιτούν και να επιλέγουν με ολοένα και περισσότερο οργανωμένο τρόπο τρόφιμα τα οποία θα προάγουν την ψυχική, πνευματική και σωματική υγεία ενώ ταυτόχρονα θα παράγονται με τέτοιες μεθόδους ώστε να συμβάλλουν στην αειφορική χρήση των φυσικών πόρων και στη διατήρηση της ισορροπίας του περιβάλλοντος.
Η ορθή μεταχείριση των μελισσιών στη διάρκεια του έτους, η κατά το δυνατόν μικρότερη ανθρώπινη επέμβαση κατά τη συλλογή του μελιού και των λοιπών μελισσοκομικών προϊόντων αλλά και οι συνθήκες διατήρησής τους μέχρι να φτάσουν στον καταναλωτή, αποτελούν τους σημαντικότερους παράγοντες από τους οποίους εξαρτάται η παραγωγή ποιοτικών μελισσοκομικών προϊόντων. Το ελληνικό μέλι, το κυριότερο προϊόν της μελισσοκομίας στην Ελλάδα, διακρίνεται διεθνώς για την εξαιρετική ποιότητά του, τη θρεπτική του αξία και τις άριστες οργανοληπτικές του ιδιότητες που οφείλονται κυρίως στην πλούσια μελισσοκομική χλωρίδα της χώρας μας αλλά και στη μεγάλη αφοσίωση του Έλληνα μελισσοκόμου σε ένα επάγγελμα ιδιαίτερα απαιτητικό αλλά ταυτόχρονα συναρπαστικό.
Ευχόμαστε ο μελισσοκόμος να βρει στο έντυπο αυτό αρκετά στοιχεία ώστε να παράγει προϊόντα αντάξια της ελληνικής διατροφικής παράδοσης, αποδεικνύοντας πως γνωρίζει καλά το ρητό του Ιπποκράτη «το φάρμακό σου να είναι η τροφή σου και η τροφή σου να είναι το φάρμακό σου» όπως και το επίσης πολύ γνωστό γνωμικό των αρχαίων Ελλήνων «νους υγιής εν σώματι υγιεί» το οποίο και αποτυπώνει το επίπεδο της γνώσης που είχαν οι πρόγονοί μας σχετικά με την επίδραση της διατροφής στη σωματική αλλά και την πνευματική υγεία και ισορροπία του ανθρώπου.
ΟΡΘΗ ΜΕΛΙΣΣΟΚΟΜΙΚΗ ΠΡΑΚΤΙΚΗ
Α. ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ
Περιλαμβάνει γενικές αρχές ορθής μελισσοκομικής πρακτικής που θα πρέπει να αποτελούν κύριο μέλημα του μελισσοκόμου.
Ι. Επιθεώρηση της κυψέλης
Η επιθεώρηση κυψέλης αποτελεί βασική μελισσοκομική εργασία απαραίτητη για την εξακρίβωση της γενικότερης κατάστασης κάθε μελισσιού. Με τις επιθεωρήσεις, ανάλογα με τον χρόνο που διαθέτουμε και την εποχή ελέγχουμε:
1. Την ύπαρξη της βασίλισσας Η πρώτη παρατήρηση στην επιθεώρηση αφορά την ύπαρξη της βασίλισσας. Συνήθως ο εντοπισμός της είναι δύσκολος λόγω κάλυψής της από τις μέλισσες. Έτσι η ύπαρξή της μπορεί να διαπιστωθεί έμμεσα από την παρουσία αυγών, από την ποιότητα και την ποσότητα του γόνου και τη γενική εικόνα του μελισσιού. Μετά από μακρόχρονη απουσία της βασίλισσας το μελίσσι γίνεται επιθετικό, θορυβώδες και αποδιοργανώνεται. Επίσης αρχίζουν και παρουσιάζονται ωοτόκες εργάτριες (ύπαρξη μόνο κηφηνογόνου, ύπαρξη άνω του ενός αυγού σε κάθε κελί). Ο γόνος είναι ο καθρέπτης της ποιότητας της βασίλισσας και της υγιεινής κατάστασης του μελισσιού. Θα πρέπει να είναι συμπαγής, ομοιόμορφος χωρίς ίχνη ασθενειών όπως σηψιγονίες, ασκοσφαίρωση κ.λ.π. 2. Τον πληθυσμό Ανάλογα με τον πληθυσμό του σμήνους και την εποχή του χρόνου, συνενώνουμε αδύνατα μελίσσια και προσθέτουμε ή αφαιρούμε πλαίσια. Επιπλέον, αξιολογώντας τη δυναμικότητα των μελισσιών μας προγραμματίζουμε τις μετακινήσεις μας και τις μελιτοφορίες που θα εκμεταλλευτούμε. 3. Την παρουσία εχθρών και ασθενειών Ελέγχουμε την υγιεινή κατάσταση του μελισσοσμήνους, όπως έλεγχος για βαρρόα και λοιπές ασθένειες, ύπαρξη ανησυχητικών συμπτωμάτων (νεκρές μέλισσες, περιττώματα κλπ). 4. Την επάρκεια τροφών Ελέγχουμε εάν οι ποσότητες μελιού και γύρης είναι επαρκείς ανάλογα και με την εποχή που διανύουμε.
ΙI. Αντιμετώπιση εχθρών και ασθενειών των μελισσών
Η έγκαιρη και σωστή εφαρμογή υγειονομικών μέτρων αποτελεί βασική προϋπόθεση για την πρόληψη των ασθενειών και την αντιμετώπιση των εχθρών. Δεδομένου ότι, όπως γνωρίζει ο κάθε μελισσοκόμος, τα αδύνατα και κουρασμένα μελίσσια δεν μπορούν να αντισταθούν σε εχθρούς και ασθένειες, μεριμνούμε ώστε:
να έχουμε δυνατά μελίσσια σε όλη τη διάρκεια του έτους.
να έχουν άφθονη τροφή είτε με τις κατάλληλες μετακινήσεις είτε με τροφοδοσία αν δεν υπάρχει ανθοφορία.
να αντικαθιστούμε τακτικά τις παλιές μαύρες κηρήθρες και να απολυμαίνουμε τουλάχιστον μία φορά το χρόνο με το φλόγιστρο το εσωτερικό των θαλάμων ή ορόφων ώστε να μειώνουμε το μικροβιακό και παρασιτικό φορτίο, αλλά και να απομακρύνονται τυχόν κατάλοιπα παρασιτοκτόνων.
να αερίζονται οι κυψέλες καλά, να παραμένουν στεγνές και να μην κρατούν νερά λόγω κακής κλίσης. Αποφεύγουμε την εγκατάστασή τους σε τοποθεσίες που εκ πείρας ξέρουμε ότι ευνοούν την εκδήλωση ορισμένων ασθενειών (νοζεμίαση, ασκοσφαίρωση).
να θεραπεύουμε άμεσα τα μελίσσια που εμφανίζουν συμπτώματα οποιασδήποτε μορφής και έντασης.
να μην αφήνουμε τον πληθυσμό του ακάρεος βαρρόα να αυξηθεί υπερβολικά.
Ο έλεγχος του πληθυσμού του βαρρόα είναι αναγκαία προϋπόθεση για να έχουμε δυνατά μελίσσια. Πρόληψη δεν σημαίνει «προληπτική» χορήγηση φαρμάκων. Αυτού του είδους η χρήση φαρμάκων μόνο προβλήματα δημιουργεί, καθώς: 1. επιβαρύνει τον οργανισμό των μελισσών. 2. μπορεί να μολύνει το μέλι και το κερί με κατάλοιπα φαρμάκων. 3. διαταράσσει την ισορροπία της μικροβιακής χλωρίδας μειώνοντας τον πληθυσμό που είναι ευαίσθητος στο φάρμακο με παράλληλη αύξηση των ανθεκτικών οργανισμών [οι περισσότεροι μελισσοκόμοι που παραπονιούνται για ασκοσφαίρωση κάνουν «προληπτική» χρήση ή κατάχρηση τεραμυκίνης]. 4. δημιουργεί ανθεκτικά στελέχη με αποτέλεσμα όταν πραγματικά χρειαστούμε το φάρμακο να μην είναι αποτελεσματικό. 5. επιβαρύνει οικονομικά τον μελισσοκόμο.
Βασικές αρχές θεραπευτικής επέμβασης
Η βάση για κάθε αποτελεσματική θεραπεία είναι η σωστή διάγνωση. Απαραίτητη προϋπόθεση της σωστής διάγνωσης είναι η κλινική εξέταση των πασχόντων μελισσιών και ο εργαστηριακός έλεγχος των δειγμάτων μελισσών και γόνου από εξειδικευμένους επιστήμονες. Στις περιπτώσεις που παρόλα τα προληπτικά μέτρα εκδηλωθεί ασθένεια, προτείνονται τα εξής:
απομόνωση ασθενών μελισσιών από το υπόλοιπο μελισσοκομείο.
απολύμανση του μελισσοκομικού υλικού η οποία συμβάλλει στον περιορισμό των μολυσματικών ασθενειών.
Προκειμένου να ελέγξουμε τον πληθυσμό του βαρρόα δεν σημαίνει ότι κάνουμε συχνά θεραπευτικές επεμβάσεις. Αρκεί μία μόνο θεραπεία το χρόνο, την εποχή που τα μελίσσια έχουν ελάχιστο ή καθόλου γόνο. Αν η εφαρμογή γίνει συντονισμένα την ίδια χρονική περίοδο σε μια περιοχή από όλους τους μελισσοκόμους της περιοχής, αποφεύγονται και οι επαναμολύνσεις. Περισσότερες από μία θεραπευτικές επεμβάσεις το χρόνο έχουν σαν αποτέλεσμα:
μικρή μόνο μείωση του πληθυσμού του βαρρόα αφού κανένα χημειοθεραπευτικό δεν δρα μέσα στο σφραγισμένο γόνο όπου βρίσκεται το 90% του βαρρόα.
την αναπόφευκτη ρύπανση του μελιού – κεριού με κατάλοιπα ακαρεοκτόνων καθώς δεν υπάρχει αρκετός χρόνος για αποδόμηση του φαρμάκου μέχρι την έναρξη της μελιτοφορίας.
την ανάπτυξη ανθεκτικότητας στα φάρμακα από τα βαρρόα, ανθεκτικότητα που ήδη υφίσταται σε ποικίλο βαθμό σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας.
Φροντίζουμε να ενημερωνόμαστε τακτικά για ό,τι νεότερο σχετικά με τις ασθένειες και ειδικότερα για τα εναλλακτικά φάρμακα και τις μεθόδους καταπολέμησης του βαρρόα.
ΙΙΙ. Τρύγος
Τρύγος είναι η διαδικασία αφαίρεσης του μελιού από σφραγισμένες κηρήθρες. Γίνεται με τη βοήθεια του μελιτοεξαγωγέα, μηχάνημα που βασίζεται στη φυγοκέντρηση ώστε να μην καταστρέφονται οι κηρήθρες. Τρυγιούνται οι κηρήθρες που έχουν ώριμο μέλι δηλαδή όταν οι μέλισσες έχουν σφραγίσει τουλάχιστον τα ? των κελιών της κηρήθρας. Φροντίζουμε να τρυγάμε με καιρό ευνοϊκό (χωρίς βροχές, δυνατούς ανέμους κλπ.) και πάντα πριν τη λήξη της ανθοφορίας ή μελιτοφορίας, ώστε οι μέλισσες να συνεχίσουν τη συλλογή νέκταρος και να μην στραφούν στη λεηλασία του μελιού των κηρηθρών μόλις αισθανθούν την προσπάθεια απομάκρυνσής του.
Ο τρύγος θα πρέπει να γίνεται σε κλειστό και κατάλληλο χώρο του μελισσοκομείου εφοδιασμένο με ηλεκτρικό ρεύμα, νερό, απαλλαγμένο από έντονες οσμές και ο οποίος να πληροί τις συνθήκες υγιεινής. Ασκώντας ωστόσο μελισσοκομία νομαδικής μορφής, δεν είναι πάντα εφικτός ο τρύγος σε ειδικά διαμορφωμένο χώρο, κυρίως όταν τα μελίσσια βρίσκονται αρκετά μακριά από τον τόπο κατοικίας του μελισσοκόμου. Σε αυτή την περίπτωση, ο μελισσοκόμος εφοδιάζεται με σκηνή τρυγητού ή με δίχτυ το οποίο θα τοποθετήσει στην καρότσα του φορτηγού του. Βασική προϋπόθεση αποτελεί η τήρηση των κανόνων υγιεινής όπως η καθαριότητα του χώρου και των σκευών που θα χρησιμοποιηθούν τα οποία και πρέπει να πλένονται σχολαστικά.
Μετά τη φυγοκέντρηση των κηρηθρών, το μέλι φιλτράρεται με απλά φίλτρα και διοχετεύεται σε καθαρά ανοξείδωτα δοχεία οπότε τα ξένα σώματα και ο αφρός ανεβαίνουν στην επιφάνεια και στη συνέχεια απομακρύνονται. Τα άδεια πλαίσια τοποθετούνται και πάλι στην κυψέλη ώστε οι μέλισσες να τραφούν με τα υπολείμματα του μελιού για μερικές μέρες. Στη συνέχεια και εφόσον δεν ακολουθεί άλλος τρύγος, τα αποθηκεύουμε.
ΙV. Βασιλοτροφία
Επαγγελματική μελισσοκομία χωρίς επιλογή και σχεδιασμένη αντικατάσταση των βασιλισσών δεν εννοείται. Το ελληνικό γενετικό υλικό που έχουμε στη διάθεσή μας είναι άριστο και δεν συνιστάται ούτε υπάρχει ανάγκη να καταφεύγουμε σε εισαγωγή βασιλισσών. Οι εισαγόμενες βασίλισσες ανήκουν σε ξένες φυλές, προσαρμοσμένες σε άλλες περιβαλλοντικές συνθήκες και οικοσυστήματα, δεν αποδίδουν ανάλογα στις δικές μας συνθήκες και προκαλούν εκφυλισμό του γενετικού μας υλικού.
Μέθοδος παραγωγής γενετικά βελτιωμένων βασιλισσών
Το πρώτο βήμα που πρέπει να κάνουμε είναι η αρίθμηση των μελισσοσμηνών και η διατήρηση αρχείου προκειμένου να εντοπισθούν αυτά τα οποία θα χρησιμοποιήσουμε για αναπαραγωγή. Κριτήρια για την επιλογή των μελισσιών είναι:
Η αυξημένη παραγωγή μελιού
Η ανθεκτικότητα σε ασθένειες
Η επιθετικότητα
Η καλή ανάπτυξη του σμήνους
Η μειωμένη τάση σμηνουργίας
Προετοιμασία μελισσιών
Επιλέγουμε δυνατά μελίσσια και τα χωρίζουμε σε 2 ομάδες, έναρξης – αποπεράτωσης (συνήθως ένα μελίσσι έναρξης τροφοδοτεί με βασιλοκελιά 2-4 μελίσσια αποπεράτωσης)
Μελίσσι έναρξης Είναι ένα διώροφο μελίσσι από το οποίο αφαιρούμε τον επάνω όροφο. Επίσης αφαιρούμε τη βασίλισσα (την ορφανεύουμε) δυο μέρες πριν, καταστρέφουμε τα βασιλικά κελιά που έχει δημιουργήσει, αφήνουμε μόνο σφραγισμένο γόνο και τροφοδοτούμε συνέχεια.
Εμβολιασμός • Πριν τον πρώτο εμβολιασμό βάζουμε για λίγες ώρες τις βέργες με τα βασιλικά κελιά στο μελίσσι έναρξης ώστε να τα «περπατήσουν» οι μέλισσες. • Η προνύμφη μεταφέρεται με το εμβολιαστήρι από το κυρτό μέρος και τοποθετείται στο τεχνητό βασιλικό κελί. Επιλέγουμε προνύμφες ηλικίας έως 36 ωρών ώστε να ταϊστούν περισσότερες μέρες με βασιλικό πολτό. • Κατά τη διάρκεια του εμβολιασμού μεριμνούμε ώστε να αποφεύγεται τελείως η απευθείας έκθεση των προνυμφών στον ήλιο. • Τα εμβολιασμένα βασιλικά κελιά μεταφέρονται αμέσως στο μελίσσι έναρξης ή καλύπτονται με υγρή πετσέτα ώστε να αποφευχθεί η ξήρανσή τους.
Μελίσσι αποπεράτωσης Φιλοξενεί την εκτροφή των βασιλικών κελιών από τη δεύτερη μέρα και μετά. Είναι ένα διώροφο μελίσσι στο οποίο χωρίζουμε τον εμβρυοθάλαμο από τον όροφο με ένα βασιλικό διάφραγμα. Στον εμβρυοθάλαμο απομονώνουμε τη βασίλισσα και στον όροφο δίπλα στα βασιλικά κελιά μεταφέρουμε πλαίσια ανοιχτού γόνου ώστε να προσελκύσουμε παραμάνες μέλισσες. Μεταφέρουμε τα βασιλικά κελιά στα μελίσσια αποπεράτωσης την επόμενη μέρα του εμβολιασμού τους. Στην περίπτωση που θέλουμε να συλλέξουμε βασιλικό πολτό τα κελιά παραμένουν εδώ για δύο μέρες. Τροφοδοτούμε συνεχώς με σιρόπι 1:1, φροντίζουμε οι χειρισμοί στα βασιλικά κελιά να είναι προσεκτικοί και απομακρύνουμε τις μέλισσες με τη βούρτσα.
Α)Συλλογή του βασιλικού πολτού Στο τέλος της τρίτης μέρας από τον εμβολιασμό και με τη βοήθεια ηλεκτρικής αντίστασης κόβουμε τις προεκτάσεις των βασιλικών κελιών. Αφαιρούμε την προνύμφη και απορροφούμε με αντλία τον βασιλικό πολτό. Εμβολιάζουμε και πάλι τα κελιά και τα τοποθετούμε στο μελίσσι έναρξης. Τέσσερα βασιλικά κελιά δίνουν περίπου ένα γραμμάριο πολτού.
Β)Δημιουργία κυψελιδίων σύζευξης – παραφυάδων Τα κυψελίδια σύζευξης είναι μικρές κυψέλες με περιορισμένο αριθμό πλαισίων, λίγο πληθυσμό και γόνο. Τα κυψελίδια των 3 πλαισίων θεωρούνται ιδανικά για τις ελληνικές συνθήκες. Δημιουργούμε τα κυψελίδια σύζευξης την 8η μέρα από τον εμβολιασμό, την 10η μέρα καταστρέφουμε τα βασιλικά κελιά που τυχόν υπήρχαν και τοποθετούμε ένα σφραγισμένο βασιλικό κελί από το μελίσσι αποπεράτωσης. Στη συνέχεια τα κυψελίδια μεταφέρονται 4-5 χιλιόμετρα μακριά ώστε οι μέλισσες να μην επιστρέψουν στην μητρική τους κυψέλη. Δεν ενοχλούμε το μελισσοσμήνος μέχρι να αρχίσει η ωοτοκία της νέας βασίλισσας. Μετά από 10-15 μέρες ελέγχουμε την ύπαρξη και την ποιότητα του γόνου.
Στα μελίσσια έναρξης μεταφέρουμε κάθε βδομάδα δύο πλαίσια με σφραγισμένο γόνο και απομακρύνουμε αυτά που εκκολάφθηκαν.
Στα μελίσσια αποπεράτωσης κάθε βδομάδα ανεβάζουμε στον επάνω όροφο δύο πλαίσια με ανοικτό γόνο από τον εμβρυοθάλαμο.
Ημέρες Βιολογικός κύκλος βασίλισσας Χειρισμοί βασιλοτρόφου 1 Αυγό 2 3 4 Προνύμφη Ιδανική ηλικία προνύμφης για παραγωγή βασιλισσών – Εμβολιασμός 5 6 7 8 9 Νύμφη Το κελί σφραγίζεται 10 11 Δημιουργία παραφυάδων 12 13 14 Μεταφορά ώριμων βασιλικών κελιών 15 16 Έξοδος βασίλισσας